ŚREDNIOWIECZE
Na początku średniowiecza zanikło zapotrzebowanie na książkę wśród ludzi świeckich. Przez długi czas
produkcją i użytkownikiem książki stały się jedynie klasztory. Duchowieństwo z racji swojego wykształcenia teologicznego musiało posiadać umiejętność czytania i pisania. To tam przepisywano i
czytano książki. Zajmowali oni stanowiska w kancelariach władców świeckich jako pisarze, sekretarze, dyplomaci, dlatego kościół w tym okresie miał duży wpływ na rozwój piśmiennictwa. Dużą rolę
odegrały głównie klasztory benedyktyńskie i cysterskie Sporządzaniem rękopisów trudniły się również niektóre zakony żeńskie. W klasztorach powstawały szkoły pisania, a mnisi w specjalnych salach
(skryptoriach) przepisywali książki. Do najstarszych skryptorii klasztornych należy włoskie klasztory w Monte Cassino (zał.w 529r. przez w. Benedykta).
Zakonnicy sami zajmowali się wyrobem pergaminu, pisaniem, zdobieniem i oprawą. Klasztory słynęły z wysoko
postawionej sztuki kaligraficznej (umiejętność estetycznego i artystycznego pisania).Zasłynęły na tym polu szczególnie klasztory celtyckie Irlandii a ich wzory rozprzestrzeniły się po całej
Europie. Polegały na tworzeniu kompozycji opartych na motywach plecionek, spirali, splotów, kół. Nie brakuje też motywów kwiatów i drzew, postacie ludzkie występują bardzo rzadko. Przykłady
iluminowanych iryjskich inicjałów (Irlandia) pokazują poniższe ilustracje.
Świeckimi ośrodkami zainteresowanymi
książką był dwór oraz kancelarie. Dwór monarszy gromadził wybitnych uczonych. Reformy przeprowadzone przez króla Karola Wielkiego przyczyniły się do zwiększenia zainteresowania książką.
W ostatnich stuleciach średniowiecza, gdy sztuka pisania objęła również mieszczaństwo, pisaniem i kopiowaniem rękopisów zaczęli zajmować się też świeccy pisarze. Pisali oni rękopisy o treści
świeckiej w jezykach narodowych. Dzieła kościelne i uczone wykonywane były przez duchownych w języku łacińskim. Najstarszą książką słowiańską jest Ewangeliarz (ok.860 r.) zaś najstarsze zachowane
zabytki słowiańskie pochodzą z X/XI w.
Książka średniowieczna to przeważnie
olbrzymi, ciężki tom w oprawie z drewna obciągniętego w skórę. Na kosztowniejsze oprawy używano drogich materiałów, np. aksamitu i ozdabiano drogimi kamieniami oraz złotem i srebrem. We
wspaniałych księgach przeznaczonych dla królów i książąt każda strona mieniła się od złota i srebra.
Przepisywaniem ksiąg początkowo zajmowali sie zakonnicy. Tekst na pergaminie pisany był ręcznie gęsim piórem. Ozdabiano je bogato inicjałami ( motyw zdobiący literę często przy użyciu złota,
srebra i jasnych barw, o kształcie kwiatów, liści, ludzi i zwierząt) oraz miniaturami ( barwny obraz figuralny, zdobiący literę, zawierający często inicjał). Powstające w ten sposób książki
nazywamy manuskryptami.
Jak powstawała taka książka? Mnich na pegaminowej karcie przeprowadzał 2 linie poziome, aby oddzielić margines prawy i lewy. Później rysował linie poziome i przepisywał tekst, zostawiając wolne
miejsce dla inicjałów. Ozdabianiem ksiąg zajmowali się iluminatorzy. Czasami wykonywał je sam kopista. Początkowe wiersze wysuwali na margines, tzn. że wiersz początkowy był zawsze dłuższy od
innych. Jeżeli kopista się pomylił, wyskrobywał niewłaściwą literę nożykiem o krótkim i szerokim ostrzu. Oszczędzając miejsce - na grubą księgę z cielęcej skóry potrzebne było całe stado cieląt -
kopista skracał słowa. Zamiast człowiek - pisał "czk", zamiast Jeruzalem ="Jem".
Nad jedną wielką księgą pracowało w sumie ok. 6-7 ludzi. Jeden wyprawiał skórę, drugi ją polerował i ozdabiał, trzeci pisał tekst, czwarty rysował początkowe litery, piąty malował miniaturowe
obrazki, szósty sprawdzał czy nie ma błędów, siódmy oprawiał.
Tak bogato zdobione książki stanowiły cenny nabytek bibliotek klasztornych, dlatego przymocowywano je do pulpitu łańcuchami.
Książki rękopiśmienne z okresu średniowiecza zdobione były prawdziwym srebrem i złotem. Jak wyglądało naklejanie złota? Iluminator nakładał gesso, rodzaj kleju, zrobionego z gipsu, białego
ołowiu, wody, cukru i białka jajka, co tworzyło przylepny podkład pod złoto. Podkład taki pozostawiał na noc do stężenia, a następnego dnia iluminator go wygładzał . Następnie kładł złoty płatek
kawałkiem jedwabiu i mocno przyciskał. Naklejone złoto polerował zębem wilka lub psa osadzonym w drewnianej rękojeści. Końcowym etapem było malowanie tła dookoła złota. Złoto pełniło też rolę
tła, na którym tekst pisano czerwonym kolorem i zdobiono.
Kopiści nie zapominali o wynagrodzeniu za
swoją ciężką pracę. Jeden ze starych modlitewników kończy się tak:
" W roku 1475 od narodzenia Chrystusa pana, dwunastego dnia po świętym Tomaszu, modlitewnik ten został opracowany i napisany przez Johanna Herwera z Lichtensteinu, zamieszkałego w Zurychu i
pracującego na zamówienie pana mego, Marcina, przeora klasztoru w Fussnach, dla zbawienia duszy jego ojca i matki, i wszystkich jego krewniaków, i ziomków. Kosztuje ten modlitewnik 52 guldeny.
Módlcie się za kopistę".
Inne książki kończyły się wesołym wierszykiem:
Oto jest koniec tej książki,
Kopista dostanie pieniążki.
